ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 7، مهر 1401 ، شماره پی در پی 77

تصورات استعلایی و نمودهای آن در غزلیات بیدل دهلوی و اشعار سهراب سپهری

صفحه (105 - 120)
محمد انصاری پویا ، عباس نیکبخت (نویسنده مسئول)، مریم شعبانزاده
تاریخ دریافت مقاله : مرداد 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آبان 1400

چکیده

زمینه و هدف: در نگرش بیدل دهلوی و سهراب سپهری، یک حقیقت مطلق وجود دارد و همۀ پدیده های طبیعی عالم مادّی، تجلّی همان یک حقیقت میباشد. عالم روحانی و آن حقیقت برتری که شاعر خواهان رسیدن به آن است در قالب نمادهای استعلایی بیان میشود. ازآنجاکه استفادۀ فراوان بیدل دهلوی و سهراب سپهری از این نمادها، فهم شعرشان را دشوار کرده است، نوشتار حاضر با هدف برطرف کردن بخشی از ابهامات موجود در شعر این دو شاعر، نمادهای استعلایی موجود در دیوان غزلیات بیدل و مجموعه اشعار سپهری را که جنبۀ استعلایی دارند، مورد بررسی قرار میدهد. در کنار تحلیل محتوایی، زیبایی شناسی این نمادها نیز از هدفهای پژوهش حاضر است.

روش مطالعه: این پژوهش براساس شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است.

یافته ها: نمادهای استعلایی در غزلیات بیدل و شعر سپهری، ریشه در طبیعت دارند. بدین ترتیب که طبیعت و مظاهر آن به حقیقت مطلق (خداوند) منتهی شده و ما را به خداشناسی رهنمون میشوند.

نتیجه گیری: اندیشه های استعلایی بیدل در دیوان غزلیات بصورتی است که بسیاری از تصاویر در وضعیتی متناقض با یکدیگر پدید آمده اند. استعلا در غزلیات وی، خصلتی نفسانی و عارفانه دارد و او از صفا دادن به نفس و دل و زدود‌ن بدیهای نفس امّاره و رذیلتهای اخلاقی سخن میگوید تا به عروج، زندگی برتر، حقیقت و وجود خدا برسد. از سوی دیگر، سپهری نگاهی درونی به خدا دارد؛ همچنانکه خدا در میـان رمانتیکها بعنوان احتیاجی قلبی و درونی، جای باز کرد و آنها به دین از منظری هنری توجّه کردند، یار آشنا و عشقی که در وجودش نهفته است شاعر را به رمزوراز خلقت نزدیک میکند.

کلمات کلیدی
نمادهای استعلایی , بیدل دهلوی , سهراب سپهری

• ارتباطات انسانی، محسنیان راد، مهدی (1374) جلد اول، چاپ دوم، تهران: سروش.
• اسطوره بیان نمادین، اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1377) تهران: سروش.
• انسان و سمبولهایش، یونگ، کارل گوستاو (1385) ترجمۀ محمود سلطانیه، تهران: جامی.
• پنج اقلیم حضور، شایگان، داریوش (1371) تهران: امیرکبیر.
• تصورات استعلایی و نمادهای عروج، پرتوی، ابوالقاسم (1380) مجلۀ تخصصی زبان و ادبیات دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی مشهد، (2-1) 34، صص 118- 95.
• توضیح نکات عرفانی مثنوی مولانا، جلالی، امین (1383) تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
• دیوان غزلیات بیدل دهلوی، خلیلی، خلیل الله (1387) تهران: زوّار.
• رمز و داستانهای رمزی، پورنامداریان، تقی (1368) تهران: طلوع.
• رمزاندیشی و هنر قدسی، ستاری، جلال (1376) تهران: نشر مرکز.
• رمزگشایی اشعار سپهری، جلالی، میترا (1383) تهران: نور علم.
• زبان رمزی افسانه ها، دلاشو، م. لوفلر (1364) ترجمۀ جلال ستاری، چاپ دوم، تهران: توس.
• سمبلها، جابز، گرترود (1370) ترجمۀ محمدرضا بقاپور، تهران: مترجم.
• سمبولیسم در آرای اریک فروم، زرشناس، شهریار (1372) تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
• سمبولیسم، چدویک، چارلز (1388) ترجمۀ مهدی سحابی، چاپ پنجم، تهران: نشر مرکز.
• شعر و اندیشه، آشوری، داریوش (1375) یادنامۀ سهراب سپهری، تهران: سهیل.
• فرهنگ زودآموز، آریان‌پور کاشانی، منوچهر (1380) چاپ هفتم، تهران: جهان رایانه.
• فرهنگ فارسی، معین، محمد (1360) تهران: زرین.
• فرهنگ نگاره ای نمادها در هنر شرق و غرب، هال، جیمز (1380) ترجمۀ رقیه بهزادی، چاپ هفتم، تهران: فرهنگ معاصر.
• فرهنگ نمادها، سرلو، خوان ادواردو (1392) ترجمۀ مهرانگیز اوحدی، چاپ دوم، تهران: دستان.
• فرهنگ نمادها، شوالیه، ژان و گربران، آلن (1388) ترجمۀ سودابه فضایلی، تهران: جیحون.
• مدخلی بر رمزشناسی عرفانی، ستاری، جلال (1372) تهران: نشر مرکز.
• هشت کتاب، سپهری، سهراب (1387) تهران: گفتمان معاصر.